ZİHİNSEL ENGELLİLİK NEDİR?

Zeka; doğuştan var olan ve hayat boyunca deneyimlerle gelişen problem çözme gücüdür. Bu güçle insan kendisini ve çevresini anlar, olayları muhakeme eder, sonuçlar çıkarır ve uyumla hayatını devam ettirir. Zihinsel Engellilik; doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrasında çeşitli nedenlere bağlı olarak gelişimsel dönemde ortaya çıkan, uyumlu davranışlarda görülen yetersizliğe ilaveten dikkat, algılama, bellek ve muhakeme gibi genel zeka fonksiyonları açısından normalin altında olma durumudur.

Zihinsel engelli bireyler kişisel bakım, çevreye uyum, dil, iletişim ve duyusal motor becerilerinde yaşıtlarına göre geç ve yavaş gelişirler. DSM-IV (American Psychatric Association)’e göre zeka geriliği (mental retardasyon) tanısının konulabilmesi için şu üç temel özelliğin olması gerekir: Genel zeka işlevinin belirgin derecede ortalamanın altında olması. Yaşadığı toplumdaki kendi yaş grubu ile kıyaslandığında toplumsal beceriler, sorumluluk, iletişim kurma, günlük beceriler ve kendi kendine yeterlilik gibi alanlarda geriliğin olması. 18 yaşından önce başlaması.

Zihinsel Engelliğin Sebepleri Nelerdir?

Hafif derecede zihinsel engelli bireylerin pek çoğunda (tüm zihinsel engellilerin yaklaşık %90’ını oluşturur), belirgin bir biyolojik nedene rastlanmadığı için, nedenlerinin belirlenmesi çoğu zaman güç olmaktadır. Ancak orta ve ağır derecede zihinsel engelliliğe genellikle biyolojik etkenlerin neden olduğu saptanmıştır. Genel olarak bilinen nedenler üç ana başlık altında toplanabilir:

Doğum Öncesi Oluşan Nedenler:

• Annenin yaşı
• Annenin beslenmesi (yeterince iyot alamamak ya da yetersiz beslenme)
• Hamilelik döneminde kullanılan ilaçlar
• Radyasyona maruz kalma
• İçki, sigara, uyuşturucu gibi alışkanlıklar
• Psikolojik sorunlar
• Akraba evliliği
• Annenin hamilelik döneminde geçirdiği hastalıklar (Rubella-kızamıkçık, frengi, toksoplazma gibi)
• Zehirlenmeler, Kazalar, travmalar
• Anne-çocuk arasındaki kan uyuşmazlığı
• Kalıtsal kökenli metabolizma bozuklukları olan galaktoz, fenilketonori ve bazı beyin hastalıkları, kromozom yapısındaki bozukluklar.

Doğum Sırası Oluşan Nedenler:

• Erken veya geç doğum
• Kordon dolanması
• Güç ve riskli doğum
• Vakum-forseps gibi aletlerin özellikle uzman olmayan kişilerce kullanılması
• Doğumun hijyenik olmayan ortamlarda yapılması

Doğum Sonrasında Oluşan Nedenler:

• Çocuğun geçirdiği hastalıklar (menenjit, beyin iltihabı),
• Zehirlenmeler
• Hastalıklarda yanlış ve geç müdahale
• Beslenme bozuklukları (yetersiz ve dengesiz beslenme)
• Kazalar, travmalar ve yetersiz çevre koşulları v.s.

Zihinsel Engellilik Nasıl Sınıflandırılır?

Zihinsel engellilik zeka yaşı bölümlerine göre birbirinden ayrılmaya çalışan bir gruptur. Bir kişinin geri olmasını yani farklı olmasını sadece zeka yaşı bölümü ile açıklamak kolay değildir. Zihinsel engelli bireylerin aile, çevre ile olan ilişkileri, zeka yaşı bölümleri, kendi kurdukları dünyaları, etkilendikleri olaylar, algıları, korkuları, sevinçleri birbirinden farklı olması nedeniyle tek bir tipte zihinsel engelden ya da engelli birey tipinden bahsetmek çok güçtür. Ancak zihinsel engelli bireylerin gereksinimlerini belirleyebilmek amacıyla, zihinsel engelli bireyler ağırlık derecelerine göre genellikle iki farklı yaklaşımla sınıflandırılmaktadırlar. Bunlardan biri psikolojik tanılama yaklaşımı, diğeri de eğitsel tanılama yaklaşımıdır.

IQ Psikolojik Tanı Eğitsel Tanı

70-55-Hafif-Eğitilebilir

55-35-Orta-Öğretilebilir

35-25-Ağır-Bağımlı

25-Altı-Çok Ağır-Tam Bağımlı

AAMR (American Association on Mental Retardation) tarafından zihinsel engelli gruplarının, yetişkinlik çağında (15 yaş ve yukarısı) ulaşabilecekleri en üst beceri düzeyleri belirlenmiştir. Ancak zihinsel engellilerin bu davranış düzeylerine ulaşabilmeleri doğuştan getirdikleri kalıtsal özelliklere, en önemli bir faktör olarak da sağlanan eğitim ve çevre olanaklarına bağlı olmaktadır. Bu sebeplere bağlı olarak da zihinsel engelliler kendi içlerinde oldukça önemli bireysel farklılıklar gösterirler.

Ağır Derecede (Bağımlı) Zihinsel Engelliler

Sürekli gözetim ve bakıma ihtiyaçları vardır. Özel eğitim olanaklarından yararlanarak: Kaşık ve çatal kullanarak yemek yiyebilirler, giysilerini giyebilirler. Tuvaletlerini kendi başlarına yapabilirler.

Sosyal ilişkiye girerek arkadaşlıklar kurabilirler.

Konuşması anlaşılır, işaretleri ve sözcükleri tanıyabilirler.

Çok Ağır Derecede (Tam Bağımlı) Zihinsel Engelliler

Yaşamları boyunca özel bakıma ihtiyaç duyarlar. İkinci bir özre sahip olma olasılıkları diğer gruplara göre daha yüksektir.

Dökerek de olsa çatal kaşık kullanabilirler, basit giysileri giyebilirler.

Tuvaletlerini yapmayı kısmen öğrenebilirler ancak tuvalet eğitimini yaşıtlarından geç kazanırlar. Temizlik alışkanlıkları denetim ve gözetim gerektirir.

Karmaşık yönergeleri takip edemezler. Sınırlı sayıda sözcük kullanabilirler, basit dilbilgisi kurallarını öğrenebilirler.

Hafif Derecede (Eğitilebilir) Zihinsel Engelliler

Bu gruba giren zihinsel engellilerin normal çocuklardan görünürde hiçbir farkı yoktur. Bu nedenle okula başlamadan önce anne,baba veya çevre tarafından fark edilmeyebilirler.

Hafif derecede zihinsel engelliler özbakım becerilerini öğrenebilir, kendi bakımlarını yapabilirler ancak zaman zaman bazı sağlık kurallarının hatırlatılmasına gereksinim duyabilirler.

Yaşadıkları kentte kolaylıkla bir yerden diğer bir yere gidebilirler.

Bisiklet, paten gibi eşgüdüm içeren araçları kullanabilirler.

Temel gramer kurallarına uygun konuşabilirler, birleşik sözel kavramlarla iletişimde bulunabilirler, günlük konuşmaların üstesinden gelebilirler ancak soyut ve felsefi kavramları tartışamazlar.

Okuma-yazma, matematik gibi becerileri öğrenebilirler.

Telefonu ve yazılı iletişim araçlarını kullanabilirler ancak anlatımları basittir, soyut ya da önemli günlük olayları yazamazlar.

Başkalarıyla yarışma ve işbirliği ilişkilerinde bulunurlar, sosyal ve yaratıcı etkinliklere sınırlı da olsa katılırlar. Ancak karmaşık planlama, dikkat ve düzenleme gerektiren etkinlikleri sürdüremezler. İçinde bulunduğu etkinliği başlatabilir, en az 15-20 dakika dikkatini sürdürebilir.

Kendi hayatlarını kazanabilecek karmaşık beceri gerektirmeyen işlerde çalışabilirler, yetişkinlikte kısmen ya da tamamiyle yaşamlarını sürdürebilecek iş becerisi edinebilirler.

Kendi başlarına alışveriş yapabilirler, para değişimini doğru olarak yapabilirler ancak parayı ekonomik olarak kullanmada yardıma gereksinim duyarlar.

Basit yemekleri ve günlük ev işlerini yapabilirler (temizlik, toz alma, çamaşır ve bulaşık yıkama vs.).

Hafif Derecede (Eğitilebilir) Zihinsel Engelliler

Çok yaygın ve ağır derecede olmamakla birlikte sıklıkla bedensel özür de gösterirler. Özel eğitim olanaklarından yararlanarak:

Yardımsız yemek yiyebilirler, banyo yapabilirler ve giyinebilirler; uygun giysi seçebilirler. Çamaşırlarını yıkayabilirler, ütüleyebilirler ve koruyabilirler.

Kendisi ve başkaları için kolay yiyecekler hazırlayabilirler.

Vücudunu yeterince kontrol edebilirler; kaba ve ince kas eş güdümü iyidir.

Basit düzeyde söyleşide bulunabilirler, birleşik cümle kurabilirler. Sözcükleri tanıyıp cümleleri, reklam spotlarını, işaretleri ve anlamlı basit metinleri okuyabilirler. Ancak yazılı iletişimi başaramazlar, uzun ve karmaşık sözel iletişimi sürdüremezler.

Paranın değerinin farkına varabilirler ancak paranın nasıl kullanılacağı konusunda yardıma ihtiyaçları vardır.

Yazılı notla alışverişe gidebilirler ancak bağımsız alışveriş yapamazlar. Tek başlarına bir yerden bir yere gidemezler.

Zihinsel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı

Eğitimin Faydaları

Zihinsel engelli bireyler alacakları eğitim ile günlük işlerini yapabilir, akademik destekle öğrenim hayatlarını devam ettirebilirler

Bireyin engel düzeyine bağlı olarak öz bakım becerileri ve günlük yaşam becerileri modülleri ile günlük ihtiyaçlarını(yemek yeme, el-yüz yıkama, kıyafet giyme…) tek başına gidermesi öğretilir. Toplumsal yaşam ve sosyal hayat modülleri ile toplum içinde, farklı ortamlarda, sosyal hayatında nasıl davranacağı, insanlarla nasıl iletişim kuracağı öğretilir.

Bilişsel becerilere hazırlık modülü ile bireye göz teması kurması, nesne takibi yapması, hareketleri ve sesleri takip etmesi gibi konularda destek olunur.

Dil gelişimi ve konuşmasında bozukluk(fonolojik, artikülasyon bozukluğu vs) veya gerilik olan bireyler için uygulanan dil konuşma ve alternatif iletişim becerileri modülü bireyin sesin kaynağını bulmasını, sözel veya sözel olmayan yönergeleri yerine getirmesi gibi becerilerini geliştirmesini sağlar.

Psikomotor beceriler modülü başlığında ise bireyin oturma-yürüme davranışı edinme, nesneleri üst üste dizme, nesne-renk ilişkisi kurma, sınırlı alanı boyama gibi büyük ve küçük kaslarını geliştirmeye yönelik destek sağlanmaktadır.

Nasıl Ortaya Çıkar?

Zihinsel yetersizlik , bireylerde farklı nedenlerle ortaya çıkabilir. Doğum komplikasyonları, ateşli hastalıklar, travma ve kazalar ve genetik bu etkenler arasındadır. Yani; zihinsel yetersizliğin nedeni doğuştan, doğum sırasında ya da sonradan oluşan bir durum olabilir. Zihinsel yetersizlik hafif, orta ve ağır düzeyde olmak üzere üç gruba ayrılabilir.

Zihinsel yetersizlik başını tutamama, emme refleksinin gelişmemesi, nesne-ses takibi yapamama, oturmada, yürümede, konuşmada yaşıtlarından geri olma gibi belirtilerle aile tarafından erken fark edilebilir.

Zihinsel Yetersizlik Durumu Fark Edildiğinde Ne Yapılmalı ?

Çocuğun durumu fark edildiğinde öncelikle çocuk saklanmamalı, etiketlenmesine izin verilmemeli(aile ya da çevre tarafından), aile kendini suçlamamalı ve aynı şekilde çevrenin de aileyi suçlamasına izin verilmemeli; bunun için de aile ve çevre bilinçlendirilmelidir. Zihinsel yetersizlik akıl hastalıklarıyla karıştırılmamalıdır.

Zihinsel yetersizliği olan çocuğun eğitimine durumu fark edildiği anda başlanmalıdır. Çocuğun eğitimi diğer çocuklardan ayrılmadan, farklı olduğu vurgusu yapılmadan verilmelidir. Ailenin verdiği eğitimin yanı sıra çocuğun kurumsal olarak da eğitim alması gerekir. Bu çocuklar okul çağında devlet okullarının özel alt sınıflarında eğitimlerine başlayabilirler. Bunun yanı sıra özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde devletin sağladığı bireysel eğitimlerden de faydalanabilirler. Bu çocuklarımızın eğitiminde süreklilik çok önemlidir. Çocuğun eğitimi başladıktan sonra aile ve öğretmen iş birliği içinde olmalıdır. Eğitim sırasında, çocuğu rencide etmemek ve özgüvenini arttırmak adına aile de öncelikle çocuğun yapabildiği şeylerin üzerine düşmeli, sonra yapamadığı ya da yapmakta zorlandığı şeyler basitten karmaşığa doğru sıralanmalıdır. Zihinsel yetersizliği olan çocuklarda eğitimin oyunla verilmesi hem çocuğun sıkılmasını engeller hem de eğitime daha istekli hale gelmesini sağlar.

A-) Bilişsel Becerilere Hazırlık Modülü

İçeriğinde algı çalışmaları, yönerge çalışmaları, boyama çalışmaları, oyun oynama,bilissel-beceri Bilişsel Becerilere Hazırlık Modülü bilissel beceri eşleme çalışmaları, taklit becerileri, renkler, karşıtlık ve nesne bulma çalışmaları başlıkları bulunan modülün amacı; göz teması kurma, adı söylenen nesnenin resmini gösterme, saklanmış nesneyi bulma, hareketi/sesleri taklit etme gibi kazanımlarla çocuğun bilişsel becerilerini geliştirebilmektir.

B-) Öz Bakım Becerileri Modülü

İçeriğinde kişisel bakım ve temizlik, giysileri çıkarma ve giyinme ve yemek yeme gibi başlıkları bulunan modülün amacı; ellerini/yüzünü yıkama/kurulama, tırnağını kesme, dişlerini fırçalama, tuvalet ihtiyacını giderme, şapka/eldiven/çorap/etek/pantolon/ayakkabı/ceket çıkarma/giyme gibi kazanımlarla çocuğun öz bakım becerilerini geliştirebilmektir.

C-) Günlük Yaşam Becerileri Modülü

İçeriğinde çeşitli araç gereçleri kullanma, ev temizliği ve düzeni, giysilerin bakımı ve mutfak becerileri başlıkları bulunan modülün amacı; saç kurutma makinesi kullanma, perde/pencere açma/kapatma, toz alma, dolap düzeltme, yatak düzeltme, giysi katlama, düğme dikme, ocak kullanma, yiyecek doğrama, hazır çorba pişirme gibi kazanımlarla çocuğun günlük yaşam becerilerini geliştirebilmektir.

D-) Toplumsal Yaşam Becerileri Modülü

İçeriğinde iletişim becerileri, toplum yaşamındaki kurallar, yolculuk yapma, meslekleri tanıyalım ve bilinçli tüketicilik başlıkları bulunan modülün amacı; gerektiğinde reddetme davranışı gösterme, bilgi almak için sorular sorma, toplu taşıma araçlarında uyulması gereken kurallara uyma, fatura yatırma gibi kazanımlarla çocuğun toplumsal yaşam becerileri kazanabilmesini sağlamaktır.

E-) Dil, Konuşma Ve Alternatif İletişim Becerileri Modülü

Dil-konuşma becerileri Dil, Konuşma ve Alternatif İletişim Becerileri Modülü dil konuşma becerileri içeriğinde alıcı dil ve ifade edici dil başlıkları bulunan modülün amacı; sesin yönünü/kaynağını bulma, sözel/sözel olmayan yönergeleri yerine getirme, yüz hareketlerini taklit etme, isim/eylem bildiren sözcükler kullanma, iletişim başlatma/sürdürme, dinlediği öyküyü anlatma gibi kazanımlarla çocuğun dil, konuşma ve alternatif iletişim becerilerini geliştirmektir.

F-)Psikomotor Beceriler Modülü

İçeriğinde büyük kasları geliştirici çalışmalar ve küçük kasları geliştirici çalışmalar başlıkları bulunan modülün amacı; oturma davranışı edinme, yürüme davranışı edinme, nesneleri takma-çıkarma, nesneleri üst üste dizme, kağıt yırtma/katlama/kesme, nesne renk ilişkisi kurma, sınırlı alanları boyama gibi kazanımlarla çocuğun psikomotor becerilerini geliştirebilmektir.

G-) Sosyal Hayat Modülü

İçeriğinde sınıfımızı tanıyalım, sağlıklı yaşam, yılın bölümleri, dünyamız ve gökyüzü, çevremizdeki varlıklar, iletişim, Atatürk ve bayrağımız, önemli günler ve yurdumuzu tanıyalım başlıkları bulunan modülün amacı; sınıfta uyulması gereken kuralları belirtme, kazalardan korunma yollarını açıklama, yılın bölümlerini tanıma, çevresindeki canlı ve cansız varlıkları tanıma gibi kazanımlarla çocuğun sosyal hayat becerilerini geliştirebilmektir.

H-) Okuma Yazma Modülü

Eğitim ve rehabilitasyon merkezimizce sunulan içeriğin de ilk okuma yazma, okuma yazma ve dil bilgisi başlıkları bulunan modülün amacı; yazı araç-gereçlerini tanıma, sesleri okuma, kelimeleri okuma-yazma, metin okuma/yazma, yazım kurallarına uyma gibi kazanımlarla çocuğun okuma yazma becerilerini geliştirebilmektir.

I-) Matematik Modülü

İçeriğinde uzamsal ilişkiler, ritmik sayma, doğal sayılar, dört işlem, kesirler, ölçüler ve geometri başlıkları bulanan modülün amacı; ritmik sayma(ikişer, üçer,…,dokuzar), eldeli/eldesiz toplama işlemi yapma, onluk bozma gerektiren/gerektirmeyen çıkarma işlemi yapma, eldeli/eldesiz çarpma işlemi yapma, kalanlı-kalansız bölme işlemi yapma gibi kazanımlarla çocuğun matematik becerilerini geliştirebilmektir.